روزه از دو رکن اساسی برخوردار است: امساک و نیت. منظور از امساک پرهیز از شهوت خوردن و نوشیدن و مسائل زناشویی و اعمال مربوط به آن در طول روز است. مراد از مشابه خوردن و نوشیدن شهواتی است که برخی از مردم به آن عادت کرده‌اند اگرچه در واقع خوردنی یا نوشیدنی نیست مانند مصرف دخانیات که برای معتادان مهم‌تر از خوردن و نوشیدن است. مصرف دخانیات در روزه ممنوع است خواه سیگار یا قلیان باشد یا از راه جویدن و بوئیدن یا از راه دیگری انجام گیرد. این مسأله به اجماع علمای مسلمین جهان رسیده است زیرا دخانیات مهم‌ترین شهوتی است که باید روزه دار از آن پرهیز کند. برخی مواد مخدر خطرناک‌تر از سایر مواد هستند و از درجه حرمت بالاتری برخوردارند مانند حشیش، تریاک، هروئین و کوکائین و امثال آنکه استعمال آن‌ها چه از راه بوئیدن یا کشیدن یا به هر وسیله دیگری حرام است. 

آنچه از راه بینی بوئیده شود و به معده برسد نیز در حکم خوردن و نوشیدن است اگرچه انسان آن را با طیب خاطر تناول نکند و خوشمزه نباشد؛ مانند انواع داروهای نوشیدنی یا داروهایی که جذب بدن می‌شود یا بلعیده می‌شود، این حکم هم به اجماع ثابت شده است. اگر انسان مسلمان به یکی از این دارو‌ها نیاز مبرم داشته باشد بیمار محسوب می‌شود و می‌تواند با اجازه شارع روزه‌اش را بشکند و هیچ گناهی بر او نیست. انزال منی به طور اختیاری مانند استمنا، نگاه عمدی و مکرر، لمس، بوسیدن و در آغوش کشیدن از روی هوس و امثال آن؛ مقدمات روابط جنسی محسوب می‌شوند و اگر با یکی از این روش‌ها انزال صورت گیرد روزه را باطل می‌کند. 

ضرورت نیت 

نیت در روزه و در تمام عبادت‌ها واجب است؛ نزد برخی از فقها رکن و نزد عده‌ای شرط محسوب می‌شود که این چندان مهم نیست و در حکم یک خلاف عملی یا نظری است و مادامی که همگان بر وجوب نیت توافق داشته باشند حکم عملی بر آن مترتب نمی‌شود. مراد از نیت این است که عبادت به خاطر فرمانبرداری از خداوند و در راستای تقرب به او انجام گیرد. چه بسا برخی از مردم از صبح تا شب از خوردن و نوشیدن پرهیز می‌کنند اما به قصد ریاضت و کاهش وزن و دلایلی شبیه به آن و نه به قصد روزه. 

برخی نیز ممکن است به خاطر اعتراض نسبت به یک وضعیت مشخص و تهدید به مرگ تدریجی (خودکشی) از خوردن و نوشیدن خودداری کنند؛ مانند بسیاری از کسانی که در زندان‌ها و بازداشتگاه‌ها اعتصاب غذا دست می‌زنند. برخی از مردم نیز به خاطر مشغله زیاد و غرق شدن در کارهایی که تمام فکرشان را مشغول کرده است خوردن و نوشیدن را فراموش می‌کنند. تمام این افراد از نظر شرعی روزه دار نیستند زیرا آنان در امساک و گرسنگی امر خدا را در نظر نگرفته‌اند و به قصد ثواب عمل نکرده‌اند. خداوند هیچ عبادتی را بدون نیت نمی‌پذیرد: «وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّـهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ ۚ وَذَٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ» (بینه: ۵) 

و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستند، و در حالى که به توحید گراییده‌اند، دین [خود] را براى او خالص کرده‌اند. رسول گرامی اسلام می‌فرماید: «إنما الأعمال بالنیات، وإنما لکل امرئ ما نوى» اعمال به نیت بستگی دارد و عمل هر کس در گروه نیت اوست. خداوند متعال در حدیث قدسی می‌فرماید: «کل عمل ابن آدم له، إلا الصوم فإنه لی وأنا أجزی به، یدع طعامه وشهوته من أجلی» هر عمل انسان برای اوست جز روزه که از آن من است و من پاداش آن را می‌دهم چرا که بنده‌ام به خاطر من از خوردن و نوشیدن و شهواتش دست بر می‌دارد. متفق علیه روایت ابوهریره. پس هر کس به هر قصدی غیر از فرمانبرداری از خداوند از خوردن و نوشیدن خودداری کند روزه شرعی نگرفته است. 

تلفظ نیت

نیت به قلب مربوط است زیرا ارتباط قلب به عمل را می‌رساند. نیت به تلفظ نیاز ندارد و در متون شرعی حکمی دال بر تلفظ نیت وارد نشده است نه درباره روزه نه نماز و نه زکات مگر در مسأله حج و عمره. انسان در مسائل دنیوی خود قصد و نیت درونی‌اش را بر زبان نمی‌آورد مثلا نمی‌گوید: نیت دارم به فلان جا سفر کنم یا فلان چیز را بخورم؛ مسائل دینی هم این گونه است. به همین خاطر نیت برای مسلمانی که به روزه پایبند است چندان مطرح نیست چون طبیعتا مسلمان نیت روزه را در دل دارد و تصمیم دارد روزه بگیرد اگر گاهی آن را به زبان نمی‌آورد. 

یکی از دلایل دال بر نیت برخاستن برای سحری و آماده کردن آن است اگر چه به دلیلی موفق نشود که از خواب برنخیزد؛ آماده کردن لوازم افطار فردا نیز این گونه است. برنامه روزی روزمره بر اساس شرایط خاص روزه نیز می‌تواند از دیگر دلایل نیت روزه دار باشد. پس نیازی نیست درباره نیت چندان بحث شود مسأله برای هر مسلمانی که به روزه داری عادت کرده است بسیار ساده است. مسأله مورد بحث مربوط به کسانی است که عذری برای خوردن روزه دارند مانند افراد مریض و مسافر که‌گاه روزه می‌گیرند و‌گاه می‌خورند پس هر‌گاه قصد روزه داشته باشند باید همراه با نیت باشد تا زمان روزه بودن از غیر روزه مشخص شود. 

نیت روزه چه وقت انجام می‌گیرد؟ در اینجا لازم است زمان نیت روزه به دقت مشخص شود جمهور فقها بر این باورند که نیت روزه باید در پاسی از شب یعنی پیش از طلوع فجر انجام گیرد. آنان به حدیث ابن عمر که به صورت مرفوع از حفصه روایت می‌کند استناد کرده‌اند که رسول خدا فرموده است: «من لم یجمع الصیام قبل الفجر فلا صیام له» هر کس پیش از فجر قصد روزه نداشته باشد روزه‌اش صحیح نیست. روایت احمد و صاحبان سنن. در مرفوع بودن و موقوف بودن حدیث اختلاف نظر وجود دارد کافی بدانیم که بخاری، ابوداود، نسائی، ترمذی و ابن ابی حاتم حدیث را موقوف دانسته‌اند. حافظ این حدیث را در التلخیص که با المجموع به چاپ رسیده است آورده است (۳۰۴/۶). بنابراین استدلال به حدیثی که مورد اختلاف است جایز نیست. 

از این رو اختلافات به زمان دقیق نیت بر می‌گردد کسانی که به حدیث فوق استناد کرده‌اند نیت را پیش از طلوع فجر صحیح می‌دانند اما کسانی که به آن استدلال نمی‌کنند قبل و بعد از فجر نیت را جایز می‌دانند در مذهب ابوحنیفه نیت روزه از شب تا نیمه روز نیز جایز است. برخی نیز نیت در شب را مخصوص روزه فرض می‌دانند و در روزه‌های سنت تا پیش از زوال نیت را جایز دانسته‌اند. دلیل این گروه روایت عایشه رضی الله عن‌ها است که می‌فرماید: «أن النبی صلى الله علیه وسلم کان یدخل على بعض أزواجه، فیقول: هل من غداء؟ فإن قالوا: لا، قال: فإنی صائم «گاهی پیامبر اکرم به خانه یکی از همسرانش می‌رفت و می‌پرسید: آیا غذایی برای خوردن دارید؟ چنانچه غذایی یافت نمی‌شد می‌فرمود: پس من روزه می‌گیرم. (روایت مسلم، باب جواز نیت روزه سنت در روز و پیش از زوال). در صحیحین نیز آمده است زمانی که روزه عاشورا فرض شد رسول خدا به یکی از اصحابش دستور داد تا‌‌ همان روز به مردم اعلام کند که هر کس چیزی خورده است از هم اکنون امساک کند و کسی هم چیزی نخورده است روزه بگیرد. (روایت بخاری، باب صیام یوم عاشوراء و مسلم باب من اکل فی عاشورا فلیکف بقیه یومه). گروهی نیت را تا بعد از زوال نیز جایز دانسته‌اند برخی از فقها مانند زهری و عطا و زفر نیت را در روزه رمضان نیز واجب نمی‌دانند گویی –والله اعلم- بر این باورند که روزه رمضان نیازی به نیت مؤمن ندارد بلکه مجرد امساک او نیت محسوب می‌شود. 

امام مالک معتقد است نیت روزه در نخستین شب رمضان تمام ماه را کفایت می‌کند و به تجدید نیت در هر شب نیازی نیست به این اعتبار که روزه رمضان یک عمل و یک عبادت است اگرچه هر روز تکرار می‌شود مانند حج که نیت در ابتدای آن کفایت می‌کند اگرچه اعمال و مناسک آن در چند روز انجام می‌گیرد. این مذهب اسحاق و روایتی از امام احمد است. ظاهراً روزه هر روز عبادت جداگانه‌ای است و با پایان یافتن وقتش تمام می‌شود برخلاف حج که تمام مراحل آن یک عمل است و در صورتی کامل می‌شود که تمام مناسک شرعی آن انجام گیرد و مختل شدن یکی از ارکان به بطلان آن می‌انجامد. اختلاف در نیت هر چه باشد مشکلی ایجاد نمی‌کند مهم این است که نیت در روزه رمضان در درون هر مسلمانی که مشتاق روزه گرفتن در این ماه و ادای این فریضه است جای دارد و مطلقاً مشکلی در این ارتباط وجود ندارد. اما در روزه سنت بنا بر احادیث قطعی نیت در روز نیز جایز است‌‌ همانگونه که رسول خدا و اصحابش عمل کرده‌اند اما ظاهراً ثواب روزه از زمانی است که نیت را جاری کرده باشد؛ زود یا دیر زیرا هیچ ثوابی بدون نیت وجود ندارد.